Φωτογραφία από ανοικτές πηγές
Σχολιασμός από γνωστό ψυχολόγο, φιλόσοφο και ιστορικό της Ουκρανίας.
Κατά την περίοδο της προετοιμασίας και της έναρξης ισχύος του νόμου για την απαγόρευση των θρησκευτικών οργανώσεων που συνδέονται με την επιτιθέμενη χώρα, ο χώρος των ουκρανικών μέσων ενημέρωσης κατακλύστηκε από δημοσιεύματα που ανέφεραν ότι η εν Ουκρανία Ρωσική Εκκλησία είναι ώριμη για ενότητα, αλλά ότι λόγω του συγκρουσιακού παρελθόντος της με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, πρέπει να παραμείνει κάτω από την κανονική ομπρέλα του Οικουμενικού Πατριαρχείου, και τότε μια μέρα μπορεί να ξεκινήσει διάλογο με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας.
Η υπόθεση είναι «αρωματισμένη» με κατηγορίες από ορισμένους θεωρητικούς της εκκλησίας (οι περισσότεροι από τους οποίους ούτε ζουν στην Ουκρανία ούτε υπηρετούν στην Ουκρανία) ότι καμία από τις δύο πλευρές (ούτε η εν Ουκρανία Ρωσική Εκκλησία ούτε η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας) δεν θέλει την ενότητα. Πρόκειται για ένα είδος εξίσωσης των πλευρών.
Η ιστοσελίδα μας αποφάσισε να προσπαθήσει να διερευνήσει πόσο ειλικρινείς είναι οι προθέσεις της ιεραρχίας του Πατριαρχείου Μόσχας στην Ουκρανία να αλλάξουν το διάνυσμα και να απομακρυνθούν από τη Μόσχα. Εξάλλου, οι άνθρωποι θα πρέπει να είναι προετοιμασμένοι για την αλλαγή. Υπάρχουν έστω και ελάχιστες προσπάθειες να αντιστραφεί η διάθεση των ίδιων των πιστών τους και του απλού, όχι πάντα μορφωμένου, κλήρου;
Η παρακολούθηση που διεξήγαγε η ομάδα μας είχε ως στόχο να κατανοήσουμε αν οι κληρικοί του Πατριαρχείου Μόσχας κάνουν αλλαγές στην διαπαιδαγώγηση των πιστών. Άλλωστε, η ενότητα είναι καρπός των προσπαθειών όλων, τόσο των πιστών (οι οποίοι στο Πατριαρχείο Μόσχας εμπιστεύονται τους κληρικούς τους) όσο και των ίδιων των κληρικών.
Επί έξι εβδομάδες παρακολουθήσαμε τον τόνο και τις αφηγήσεις τόσο των αναρτήσεων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που δημιουργήθηκαν για τους απλούς πιστούς του Πατριαρχείου Μόσχας όσο και των μηνυμάτων των αξιωματούχων της δικαιοδοσίας αυτής. Τα αναλύσαμε στη σελίδα μας στο Facebook. Στη συνέχεια τασυνοψίσαμε και ζητήσαμε από γνωστούς αναλυτές στην Ουκρανία, ανθρώπους που έχουν αδιαμφισβήτητο κύρος στην κοινωνία, να σχολιάσουν.
Αρχικά, ας παραθέσουμε εν συντομία τα κυριότερα μηνύματα του Πατριαρχείου Μόσχας στην Ουκρανία, τα οποία μεταδίδονται στις σελίδες που σχετίζονται με τη δικαιοδοσία αυτή.
1. «Η κυβέρνηση είναι θεομάχος», «αποχριστιανοποιεί» την κοινωνία.
2. Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας είναι «αθεόφοβη», δεν πρέπει να προδώσουμε τον πατριάρχη μας (Κύριλλο).
3. Ιερείς και πιστοί συνεχίζουν να εκφράζουν τις σκέψεις τους για «διωγμό», το λάθος της αυτοκεφαλίας και την «επίθεση στην πίστη», ανάλογα με το επίπεδο νοημοσύνης τους. Ο «διωγμός» πρέπει να έρθει πριν από την έλευση του Αντιχρίστου, «στεκόμαστε στην πίστη».
4. Η απαίτηση να απαρνηθούν τη Μόσχα είναι «απαίτηση να απαρνηθούν την πίστη των πατέρων». Η συμπόρευση με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίαςθα σημάνει «απώλεια της χάρης».
5. Οι επίσημοι εκπρόσωποι του Πατριαρχείου Μόσχας, όπως ο μητροπολίτης Κλήμης (Βετσέρια), καταφεύγουν στα συνήθη ψεύτικα κλισέ: «Η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (του Πατριαρχείου Μόσχας) είναι η μεγαλύτερη θρησκευτική κοινότητα», «Η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία είναι πατριωτική». Και η SBU(Υπηρεσία Ασφάλειας της Ουκρανίας) άνοιξε υποθέσεις εναντίον των κληρικών της όχι λόγω προδοσίας, αλλά επειδή κάποιος μπορεί να διέσχισε το δρόμο λάθος. Ο ιεράρχης μας διαβεβαιώνει ότι κανείς δεν τους έστειλε εντολές από τη Μόσχα, ούτε συμμετείχαν στις συνόδους του Πατριαρχείου της Μόσχας. Αν και ο Πατριάρχης Κύριλλος πραγματοποίησε τη Σύνοδο της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Λαύρα.
6. Ο ίδιος Βετσέρια μεταδίδει ότι ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος φέρεται να έκανε ένα τεράστιο λάθος, το οποίο, σύμφωνα με τον εκπρόσωπο του Πατριαρχείου Μόσχας, θα πρέπει να διορθωθεί από ένα υποθετικό (μυθικό) συμβούλιο των Τοπικών Εκκλησιών(Πανορθόδοξη Σύνοδο). Παράλληλα, ο επίσκοπος δεν μπόρεσε να απαντήσει στην ερώτηση δημοσιογράφου για το ποια εκκλησία είναι η Μητέρα Εκκλησία της εν Ουκρανία Ρωσικής Εκκλησίας, λέγοντας: «Ας περιμένουμε (και πάλι) την Πανορθόδοξη Σύνοδο» όπου η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία θα μπορέσει να ισοπεδώσει την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, όπως ονειρεύεται.
7. Ο πρύτανης της Θεολογικής Ακαδημίας του Κιέβου(της εν Ουκρανία Ρωσικής Εκκλησίας) ΣίλβεστροςΣτόιτσεφ συνεχίζει: «Έχουμε αμφιβολίες για την ύπαρξη αποστολικής διαδοχής στους επισκόπους της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας… Παρόλο που το Φανάρι δεν εγκαταλείπει την προσπάθεια να δικαιολογήσει την εγκυρότητα των αποφάσεών του σχετικά με τις χειροτονίες, αναφερόμενο σε ιστορικά προηγούμενα που δεν αντέχουν στην κριτική, δεν έχει προσφερθεί μια νοητικά επαρκής εξήγηση. Και δεύτερον, οι κληρικοί και οι πιστοί της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίαςέχουν επανειλημμένα επιδείξει ευθεία επιθετικότητα εναντίον των κοινοτήτων της Εκκλησίας μας. Και έως ότου επιλυθούν αυτά τα προβλήματα, δεν μπορούμε να εισέλθουμε σε ευχαριστιακή κοινωνία με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας».
Τις τελευταίες ημέρες, ο Ρώσος ολιγάρχης ΒαντίμΝοβίνσκι, μεγάλος χορηγός των αντι-ουκρανικών και αντι-αυτοκέφαλων εκστρατειών, καθώς και της εν Ουκρανία Ρωσικής Εκκλησίας, αναφέρεται στις επίσημες ιστοσελίδες του Πατριαρχείου της Μόσχας.
Έτσι, προφανώς, δεν ζητά την ίδια «κανονική ομπρέλα» από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Όπως είπε ο επίσκοπος Σίλβεστρος Στόιτσεφ, «Η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (του Πατριαρχείου Μόσχας) έχει τη δική της ανεπτυγμένη εσωτερική δομή. Για την ολοκληρωμένηύπαρξή της, δεν χρειάζεται να ενταχθούμε σε κάποια άλλη Τοπική Εκκλησία».
Και αν υπάρχουν κινήσεις ή συναισθήματα προς την Κωνσταντινούπολη, πώς εξηγείται ότι η εν Ουκρανία Ρωσική Εκκλησία συνεχίζει να περιφρονεί δημοσίως όλα τα υποθετικά υποκείμενα των διαπραγματεύσεων; Πώς γίνεται αυτό; Ζητήσαμε από ειδικούς να σχολιάσουν.
ΟΙ ΕΠΙΘΥΜΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝ ΟΥΚΡΑΝΙΑ ΡΩΣΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΔΕΝ ΕΚΤΕΙΝΟΝΤΑΙ ΜΑΚΡΥΤΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΟΝΗ ΝΤΑΝΙΛΟΦ ΣΤΗ ΜΟΣΧΑ
Ο Βαλέρι Ντιμόφ, δημόσιος φιλόσοφος, διευθυντής του Κέντρου Δημόσιων Τεχνολογιών Πληροφόρησης «Forum», ο οποίος παρακολουθεί το θέμα της εκκλησίας για πάνω από 30 χρόνια:
Το Πατριαρχείο της Μόσχας δεν θέλει την ενότητα. Δεν έχουν την προαίρεση να τη θέλουν. Οι επιθυμίες τους δεν εκτείνονται πέρα από τη Μονή του Αγίου Δανιήλ στη Μόσχα. Ίσως το Πατριαρχείο της Μόσχας έχει μια ομάδα ανθρώπων που δεν θα τους πείραζε να φύγουν από τη Μόσχα. Αλλά πρόκειται για μια εντελώς μη ανεξάρτητη δομή.
Υποθέτω ότι το Πατριαρχείο Μόσχας έχει εκπροσώπους στο Οικουμενικό Πατριαρχείο που προσπαθούν να προκαλέσουν δυσαρέσκεια για την αυτοκεφαλία, λέγοντας ότι είναι δυνατόν να ενωθούν το φίδι και ο σκαντζόχοιρος. Αλλά εγώ δεν βλέπω καμία δυνατότητα. Διότι όλοι οι πιθανοί διαπραγματευτές με το Πατριαρχείο Μόσχας δεν έχουν ούτε υπαρξιακή υποκειμενικότητα ούτε ανεξάρτητη σκέψη. Όπως είπε κάποτε ο Κίσινγκερ: «Μια ενωμένη Ευρώπη είναι υπέροχη, αλλά δώστε μου ένα τηλέφωνο για να μιλήσω». Με ποιον πρέπει να μιλήσει το ουκρανικό γραφείο εκπροσώπησης της Εκκλησίας της Μόσχας;
Όλοι παρακολουθήσαμε την κατάσταση στο Τσερκάσι, όταν ένας φιλορώσος επίσκοπος προκάλεσε μια θρησκευτική κοινότητα που είχε προσχωρήσει στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας. Αλλά ας ρίξουμε μια ματιά εκ των υστέρων: η πρόκληση ξεκίνησε όταν ο μακαρίτης επίσκοπος Σωφρόνιος, που ήταν υπέρ της αυτοκεφαλίας, αντικαταστάθηκε από τον απόλυτο αντίπαλό του, τον Θεοδόσιο, ο οποίος στην πραγματικότητα διορίστηκε από τη Μόσχα. Και αυτό θα συμβαίνει πάντα. Ένας υγιής ιεράρχης θα αντικαθίσταταιαπό ένα πρόσωπο φιλικό προς το Κρεμλίνο. Θυμάμαι τις προθέσεις και τις προσπάθειες ουκρανοποίησης υπό τον μακαριστό μητροπολίτη Βολοντίμιρ Σαμποντάν. Όλες οι προσπάθειες συνοδεύονταν από την παρέμβαση της Μόσχας, την εξάλειψη της ουκρανικής γλώσσας και την εισαγωγή μαθητών επαγγελματικών σχολείων από τη Μόσχα.
Κοιτάξτε τους δορυφόρους της Μόσχας: Πολωνία, Σερβία, ακόμη και τη µη ανεξαρτησία της Εκκλησίας της Γεωργίας. Όλες οι κινήσεις του Πατριαρχείου της Μόσχας υπαγορεύονται πλέον από το γεγονός ότι έχουν ψηφιστεί νόμοι για την απαγόρευση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Χωρίς τον νόμο, δεν θα έθεταν καν το θέμα. Καταλαβαίνω ότι δεν είναι η ύπαρξη που καθορίζει τη συνείδηση, αλλά η συνείδηση που καθορίζει την ύπαρξη, αλλά από πού θα πάρουν την ουκρανική συνείδηση αν δεν υπάρξει κάθαρση και εξαγνισμός.
Μέχρι πρόσφατα, το ψέμα έφερνε την επιτυχία, και έλεγαν ψέματα. Τώρα δεν είναι πλέον αποτελεσματικό. Δεν βλέπω πώς αυτοί οι άνθρωποι μπορούν να αλλάξουν χωρίς εξωτερική επιρροή. Και έχουν εξωτερική επιρροή στη Μόσχα, η οποία δεν θα τους αφήσει ποτέ. Αν στα μάτια των Ρώσων είμαστε δογματικά «ένας λαός και μια εκκλησία», τότε αυτό υπονομεύει τους δείκτες της ταυτότητάς τους. Υποθέτω ότι η Μόσχα θα αφήσει το Πατριαρχείο Μόσχας στην Ουκρανία μόνο αν το καταστήσει απολύτως υποτελές σε αυτήν, και τότε μπορεί να δεχτεί να «λάβει μια ταμπέλα» από την Κωνσταντινούπολη. Κάτι σαν ένα δίχτυ παραλλαγής. Τυπικά, μπορώ να το φανταστώ: μία ταμπέλα που παίρνεται από την Κωνσταντινούπολη για μια απολύτως υποτελή εκκλησία. Αλλά γιατί να το χρειάζονται η Ουκρανία και η Κωνσταντινούπολη;
ΝΟΜΙΖΩ ΟΤΙ ΨΑΧΝΟΥΝ ΓΙΑ ΕΝΑ ΕΙΔΩΛΟ ΤΟΥ ΕΧΘΡΟΥ, ΚΑΙ ΕΙΝΑΙ ΠΙΟ ΒΟΛΙΚΟ ΝΑ ΨΑΧΝΟΥΝ ΓΙΑ ΕΝΑ ΔΙΚΟ ΤΟΥΣ
Ο Όλεγκ Ποκάλτσουκ, κοινωνικός ψυχολόγος, Ουκρανός συγγραφέας:
Νομίζω ότι είναι χρήσιμο να καταλάβουμε αν υπάρχουν πραγματικά κινήσεις στο περιβάλλον του Πατριαρχείου Μόσχας στην Ουκρανία προς τη σωστή (έξω από τη Μόσχα) κατεύθυνση. Και ποια είναι η φύση αυτών των κινήσεων; Είναι εξωτερικό φλερτ και προσπάθεια διπλωματίας ή είναι παιχνίδι στο εσωτερικό της χώρας;
Πού τοποθετούνται αυτού του είδους τα μηνύματα; Οι παραγωγοί τέτοιων ειδήσεων προκαλούν εξωτερική πίεση ή συμμετέχουν σε έναν εσωτερικό πολιτικό διάλογο; Διότι στην πραγματικότητα, και αυτό είναι πολιτική. Υποθέτω ότι, μιλώντας με στρατιωτικούς όρους, αυτές οι κινήσεις του Πατριαρχείου Μόσχας μπορούν να αποτελέσουν απομίμηση μιας υποχώρησης. Όπως, θα κάνουμε βήματα, θα δούμε την αντίδραση τόσο του Φαναρίου όσο και της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας και μετά θα αποφασίσουμε. Οι ασαφείς δηλώσεις και τα μυστικά γεγονότα που αφορούν τους ιεράρχες του Πατριαρχείου Μόσχας φαίνεται να είναι μια δοκιμασία αντοχής, μια αποσαφήνιση της κατάστασης, παρά βήματα για την αλλαγή του καθεστώτος.
Και από την άποψη της κοινωνικής δυναμικής, ο χρόνος είναι αχάριστος.
Ίσως πω κάτι βλάσφημο, αλλά για να δείτε την κατάσταση με νηφαλιότητα, αποστασιοποιηθείτε από το γεγονός ότι μιλάμε για το Πατριαρχείο Μόσχας ως Εκκλησία.
Σκεφτείτε το ως μια πολιτική ομάδα. Συμπεριφέρεται έτσι και αλλιώς, θέλει να κερδίσει. Τι ακριβώς θέλει να κερδίσει; Τι είδους μέλλον θέλει να έχει αν κερδίσει και πώς θα το χρησιμοποιήσει; Και τέλος, στο τέλος κάθε ιστορίας, υπάρχει το ζήτημα των χρημάτων. Όσο πιο πνευματικό είναι το θέμα, τόσο λιγότεροι άνθρωποι μιλούν γι’ αυτό, αλλά στην πραγματικότητα, τα μοναστήρια και οι επισκοπές είναι γη, είναι χρήματα. Και όπου υπάρχουν χρήματα, υπάρχει και επιρροή. Ποια χρήματα χρησιμοποιήθηκαν για τη συντήρησή τους, ποιος ήταν ο ευνοούμενος από την επιρροή τους;
Η θέση του Πατριαρχείου Μόσχας στην Ουκρανία έχει γίνει επισφαλής εάν έχουν αρχίσει κινήσεις απομάκρυνσης από το Πατριαρχείο Μόσχας, οι οποίες όμως έχουν συγκεκριμένο ποίμνιο. Οι πιστοί τους είναι εύκολο να αντιμετωπισθούν στο πλαίσιο μιας προκαθορισμένης αφήγησης της Μόσχας, αλλά δύσκολο να προσαρμοστούν σε μια πραγματική αλλαγή αντιλήψεως.
Μέχρι στιγμής, βλέπω ότι το ένα σκέλος της κατάστασης στο οποίο υπάρχουν κάποιες αόριστες κινήσεις για την αλλαγή του καθεστώτος του Πατριαρχείου Μόσχας είναι μια επιχείρηση πληροφόρησης. Και οι χαμηλόβαθμοι εχθροί που εξαπατώνται και καθοδηγούνται είναι μια ψυχολογική επιχείρηση.
Αυτό που συμβαίνει δημοσίως είναι σε μεγάλο βαθμό χειριστικός έλεγχος των κειμένων, όπου ο εχθρός ρίχνει λάδι στη φωτιά. Το θέμα της εκκλησίας είναι ευαίσθητο και ο εχθρός θα το γυρίσει. Από την άλλη πλευρά, τα κείμενα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν είναι κοινωνιολογικά αξιόπιστα – πρέπει να διερευνηθεί αν υπάρχουν άνθρωποι με πραγματικά συναισθήματα πίσω από τα κείμενα.
Ταυτόχρονα, όμως, υπάρχει και ένα άλλο στοιχείο που ενυπάρχει σε αυτή την κοινωνική ομάδα (εννοώντας το Πατριαρχείο Μόσχας – σ.σ.). Χρειάζονται την εικόνα ενός εχθρού, ενός «σατανά». Και αν δεν υπάρχει εχθρός, τότε πρέπει να εφευρεθεί ένας, και ο ευκολότερος τρόπος είναι να μισείς τους γύρω σου. Αυτή είναι η ανθρώπινη φύση. Το μίσος είναι μια εκδήλωση επιθετικότητας, και η εξωτερική επιθετικότητα είναι συχνά μια εκδήλωση αντιπάθειας και δυσαρέσκειας με τον εαυτό μας. Οποιοδήποτε επιθετικό κείμενο αποτελεί ένδειξη του προβλήματος αυτής της κοινωνικής ομάδας. Πίσω από τα κείμενα των «χρήσιμων ηλιθίων» μπορεί να υπάρχει ένας ιερέας με ρωσική στολή που τους ενθαρρύνει και τους επαινεί συνεχώς, τους ευλογεί κ.ο.κ.
Ο Ολεξάντρ Πάλι, συγγραφέας εννέα βιβλίων για την ιστορία της Ουκρανίας, αναλυτής:
Το Πατριαρχείο της Μόσχας βρίσκεται σε σύγχυση. Δεν γνωρίζουν ποια θα είναι η δυναμική. Αν χάσουν και τις εκκλησίες και την επιρροή τους, τότε την τελευταία στιγμή μπορεί να «ορμήσουν» στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας με αδελφικούς εναγκαλισμούς. Όχι για την ενότητα, αλλά για τις ανάγκες απορρόφησης και διάσωσης του εαυτού τους.
Όσο όμως δεν είναι σίγουροι για το πώς θα εξελιχθεί το μέλλον, θα αντιστέκονται. Μέχρι να κατανοήσουν πλήρως πόσο γρήγορα θα καταστραφεί το Πατριαρχείο Μόσχας, θα ήθελαν να περιμένουν, αλλά αυτό δεν είναι πολύ πιθανό.
Φυσικά, καλωσορίζω την προσοχή και τη βοήθεια του Οικουμενικού Πατριαρχείου, αλλά δεν βλέπω πώς θα δεχτούν πραγματικά αυτή τη βοήθεια. Το Πατριαρχείο της Μόσχας δεν έχει απαλλαγεί από τις απαγορεύσεις για την κοινωνία και τη συμπροσευχή και δεν χρειάζεται πραγματικά αυτή τη βοήθεια.
Επίλογος
Δεν ξέρουμε αν υπάρχει πιο άμεσο κείμενο από αυτό που μεταδόθηκε από τον επικεφαλής της κύριας θεολογικής σχολής του Πατριαρχείου Μόσχας στην Ουκρανία, τον Σίλβεστρο Στόιτσεφ, στην αγγλική μετάφρασή του. «Δεν χρειαζόμαστε κανέναν», λέει ο επίσκοπος Σίλβεστρος. Στην πραγματικότητα, αυτό είναι εκατό τοις εκατό το ίδιο με αυτό που διαβάζουμε σε μια ομάδα πιστών του Πατριαρχείου Μόσχας στην Ουκρανία. «Δεν χρειαζόμαστε κανέναν», επαναλαμβάνουν οι πιστοί του Πατριαρχείου Μόσχας, εκτοξεύοντας προσβολές και περιφρόνηση για την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, τους δημοσιογράφους και τις αρχές. Και αυτό, τουλάχιστον από την πλευρά τους, λέγεται με ειλικρίνεια.
Ελπίζουμε όμως ότι αντί να χαλκεύουν την υποχώρηση και να προβαίνουν σε ίντριγκες, όσοι πραγματικά προσπαθούν να κάνουν κάτι καλό για το άλλοτε μεγαλοπρεπές οικοδόμημα του Πατριαρχείου Μόσχας στην Ουκρανία, θα μπορέσουν επιτέλους να καταλάβουν ότι τα στοιχεία της κοινωνιολογικής έρευνας (το 60% επιθυμεί την πλήρη απαγόρευση του Πατριαρχείου Μόσχας και ένα άλλο 20% θέλει έναν σημαντικό περιορισμό) είναι πολύ πιο ρεαλιστικά από τους περίπλοκους υπολογισμούς των «θεωρητικών της ενότητας». Ότι οι μεταβάσεις στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας δεν είναι «παρασκηνιακές ύπουλες μεθοδεύσεις των εχθρών της ενότητας», αλλά ενσαρκωμένη κοινωνιολογία πολλαπλασιασμένη από τη σωρευτική εμπειρία δυσαρέσκειας με τις πράξεις και τις αδράνειες του Πατριαρχείου Μόσχας εκ μέρους της ουκρανικής κοινωνίας. Και ίσως και αυτοί, όπως έκαναν μέχρι σήμερα πολλοί πιστοί και κληρικοί του Πατριαρχείου Μόσχας, να κάνουν τελικά το πραγματικό τους βήμα προς την Εκκλησία, η οποία συνεχίζει να επαναλαμβάνει: οι πόρτες μας είναι ανοιχτές για όλους.
Ορθόδοξη Ουκρανία
